Από Ηρακλή Μήλλα για Τα Νεα, Βιβλιοδρόμιο, Οκτώβριος 17, 2010 

Alexis Heraklides

The Greek-Turkish Conflict in the Aegean – Imagined Enemies.

Palgrave Macmillan, Hampshire, New York, 2010

ΣΕΛ. 288

     Κάποτε είχα υποστηρίξει ότι μου αρκεί να διαβάσω μια παράγραφο σχετικά με τα ελληνοτουρκικά, σε μια ουδέτερη γλώσσα, για να καταλάβω αν ο γράφων είναι Έλληνας ή Τούρκος. Βέβαια αυτό ήταν μομφή κατά της μονόπλευρης παρουσίασης των θεμάτων. Στα εθνικά θέματα υπάρχουν δύο αλήθειες: η δική μας και του «άλλου». Η κάθε πλευρά αγαλλιάζει εκφράζοντας ή διαβάζοντας αυτό που πιστεύει. Αλλά μια τέτοια «εθνική» προσέγγιση δεν βοηθά να επιλυθούν, αλλά ούτε καν να κατανοηθούν τα προβλήματα. Συμβάλλει μόνο στην διαιώνιση του διαλόγου κωφών και της αρνητικής εικόνας της χώρας. Τα παραδοσιακά αυτά κείμενα δεν έχουν καμία εγκυρότατα διεθνώς και μακροπρόθεσμα μόνο βλάπτουν.

   Στον ακαδημαϊκό χώρο τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια υπέρβαση της στείρας πρακτικής. Το Ελλάδα και Τουρκία, Πολίτης και Έθνος Κράτος των Θ. Δραγώνα και F. Birtek (επιμέλεια) (Αλεξάνδρεια 2006) και Το Βάσανο της Ιστορίας, Ο εθνικισμός στην Ελλάδα και στην Τουρκία, των U. Özkırımlı και Σπ. Σοφού (Καστανιώτης, 2008), τα οποία κυκλοφόρησαν πρώτα και στα ελληνικά, είναι δύο δείγματα αυτής της πρωτοπορίας. Το αγγλόφωνο βιβλίο του Α. Ηρακλείδη που δεν αποτελεί μετάφραση του βιβλίου του Άσπονδοι Γείτονες, Ελλάδα-Τουρκία: Η διένεξη του Αιγαίου (Σιδέρης, 2007), πραγματεύεται διεξοδικά όλα τα θέματα της διένεξης του Αιγαίου: υφαλοκρηπίδα, αιγιαλίτιδα ζώνη, εθνικός εναέριος χώρος, αποστρατικοποίηση των νησιών, «γκρίζες ζώνες», έλεγχος του διεθνούς εναερίου χώρου, επιχειρησιακός έλεγχος ΝΑΤΟ.

   Ο συγγραφέας προσεγγίζει όλα τα θέματα ιστορικά, τεχνικά και νομικά. Αλλά το σημαντικό είναι, όπως γράφει στον πρόλογο του, ότι προσπαθεί το εξής: «Όσο είναι δυνατό, να είμαι δίκαιος και χωρίς προκαταλήψεις. Ελπίζω», συνεχίζει, «ο αναγνώστης που δεν θα ξέρει το όνομα μου να μην καταλάβει με την πρώτη ανάγνωση ότι γράφει ένας Έλληνας.» Δεν είναι τόσο η καλοπροαίρετη πρόθεση του μελετητή να είναι αντικειμενικός – άλλωστε αυτός είναι ο ισχυρισμός και η φιλοδοξία όλων των μελετητών - αλλά η συνειδητή παραδοχή ότι η εθνική μας ταυτότητα περιορίζει την αντικειμενικότητά μας: «όσο είναι δυνατό!». Πιστεύω ότι η επιτυχία του βιβλίου οφείλεται σε αυτήν την αυτογνωσία που εξασφαλίζει την εγρήγορση και τελικά την αντικειμενικότητα, σε αυτήν την «σοφία» που τόσο σπανίζει.

     Με αυτή την μελέτη ο Α.Η. προσπαθεί , και το επιτυγχάνει, να τεκμηριώσει ότι υπάρχουν βαθύτερα αίτια, πέρα από τα ιστορικά, οικονομικά και νομικά, που συμβάλλουν στην διαιώνιση της διένεξης μεταξύ των δύο χωρών στο Αιγαίο. Οι δύο λαοί ή για την ακρίβεια τα δύο έθνη, που λόγω πολλών παραμέτρων τελικά διαμορφώνουν δύο εχθρικά στρατόπεδα «ταυτοτήτων», αδυνατούν να αναπτύξουν μια ορθολογική πορεία επίλυσης των διαφορών. Φόβοι και φοβίες, καχυποψία και προκαταλήψεις, αλλά και έλλειψη γνώσης σχετικά με τον «άλλο» αποτελούν εμπόδια στα ήδη περίπλοκα θέματα.

     Λόγω αυτής της διάστασης της μελέτης γίνονται έμμεσα κατανοητά και άλλα αδιέξοδα των Ελληνοτουρκικών διαφορών όπως π.χ., τα μειονοτικά και το Κυπριακό. Γιατί αυτοί η δυστοκία για τόσες δεκαετίες; Επίσης ο «ανθρώπινος» παράγων, που εντυπωσιακά αγνοείται σε άλλες παρεμφερείς εργασίες (πέρα από το «φταίει πάντα και για όλα ο Άλλος»), έρχεται εδώ στο προσκήνιο. Το προβλήματα δεν πηγάζουν από τα θέματα, αλλά τα προβληματικά θέματα πηγάζουν από τους ανθρώπους. Ποιοι και με ποιες αντιλήψεις χειρίζονται τα ελληνοτουρκικά στις δύο χώρες; Είναι μόνο τεχνικές και νομικές οι διαφορές που τόσο μας κόστισαν και μας κοστίζουν; Ο Α.Η. αναφέρεται στους παράγοντες, Έλληνες και Τούρκους, που χειρίστηκαν τις σχετικές διαπραγματεύσεις και με σαφήνεια, και με θάρρος (που δεν χαρακτηρίζει όλους τους μελετητές) κρίνει.

     Το The Greek-Turkish Conflict in the Aegean χωρίζεται σε τέσσερα μέρη. Πρώτα παρουσιάζεται το πώς τα δύο έθνη απέκτησαν μέσα σε ένα ιστορικό πλαίσιο τις εθνικές τους αφηγήσεις και τους μύθους σχετικά με τον «άλλο». Βλέπουμε πώς διαμορφώθηκαν οι σχετικές πεποιθήσεις για τους σκοπούς του «άλλου», εκατέρωθεν. Στο δεύτερο μέρος γνωρίζουμε το ιστορικό της διένεξης του Αιγαίου και των διπλωματικών πρωτοβουλιών των τελευταίων δεκαετιών. Το τρίτο μέρος αναφέρεται στη νομική πλευρά όλων των διενέξεων του Αιγαίου. Το τι θα μπορούσε να αποτελέσει μια λύση το διαβάζουμε στο τέταρτο μέρος.  

     Το πνεύμα που διέπει το βιβλίο μπορεί να χαρακτηριστεί ως μία ριζική αλλαγή σχολή σκέψης (paradigm shift) στο χώρο των Διεθνών Σχέσεων και της αντιμετώπισης διενέξεων. Δεν υποστηρίζει, π.χ., ότι «εμείς» έχουμε πάντα, σε όλα τα θέματα, απόλυτο δίκιο. Λέει, ότι κάποτε έχουμε ένα σχετικό δίκιο σε ορισμένα θέματα, σε άλλα έχουν μάλλον δίκιο οι Τούρκοι και σε πολλά θέματα το δίκιο είναι τόσο υποκειμενικό ώστε να μην βοηθάει ως γνώμονας. Αυτό μπορεί να ενοχλήσει ορισμένους στην Ελλάδα. Μα είναι επόμενο. Η συντήρηση πάντα ενοχλείται με κάθε αλλαγή του κατεστημένου. Ο Α.Η. λειτούργησε ως ερευνητής και όχι ως εισαγγελέας ή διπλωμάτης (όπως αντίθετα κάνουν σχεδόν όλοι οι Έλληνες διεθνολόγοι). Και για αυτό έχει το κύρος του αντικειμενικού επιστήμονα. Το βιβλίο είναι προϊόν μιας εκτεταμένης μελέτης που αποτελείται από διεθνή και ελληνική βιβλιογραφία, ελληνικά και τουρκικά απομνημονεύματα διπλωματών και πολιτικών, πολλά από αυτά άγνωστα στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, κρατικά αρχεία και προσωπικές συνεντεύξεις. Η γραφή είναι συμπυκνωμένη και γλαφυρή.

       Η μελέτη δεν περιορίζεται στο να καταγράψει, ερμηνεύσει και κρίνει, αλλά προτείνει και λύσεις. Πιστεύω ότι οι προτάσεις είναι τόσο ισορροπημένες, ρεαλιστικές και αντικειμενικές που η «άλλη» πλευρά θα ενδιαφερόταν να τις συζητήσει. Πιστεύω ότι αυτή η εργασία δείχνει ότι η ακαδημαϊκή κοινότητα δεν περιορίζεται στο να διαλαλεί μόνο «το δίκιο μας» αλλά παράγει και λύσεις. Όλοι μας, και εννοώ τους πολίτες και των δύο χωρών, ευελπιστούμε να ακούσουμε κάτι πέρα από την ξύλινη γλώσσα δεκαετιών. Το βιβλίο αυτό του Α.Η. στα αγγλικά απευθύνεται σε ένα διεθνές αναγνωστικό κοινό. Θα πρέπει να γίνει αντικείμενο μελέτης και συζήτησης και στην Ελλάδα.